Day: 07.10.2025

Հայոց ցեղասպանության ճանաչումը որպես արդարության վերականգնում

1915 թվականին Օսմանյան կայսրության տարածքում սկսվեց հայ ժողովրդի դեմ իրականացված եղեռնը, որը պատմության մեջ հայտնի է որպես Հայոց ցեղասպանություն։ Այդ տարիներին մեկուկես միլիոն հայ սպանվեց, հարյուրավոր գյուղեր ու քաղաքներ դատարկվեցին, և շատերը ստիպված եղան լքել հայրենի տունը։ Ցեղասպանությունն ունեցավ ծանր հետևանքներ՝ ոչ միայն ֆիզիկապես, այլև հոգեպես․ այն ցավը, որ կրում է մեր ժողովուրդը մինչ այսօր, մեծ և խորն է։

Հայոց ցեղասպանության ճանաչումը տարբեր պետությունների ու կազմակերպությունների կողմից շատ կարևոր քայլ է։ Դա ոչ միայն պատմական ճշմարտության ընդունումն է, այլև արդարության վերականգնում։ Երբ մի ժողովուրդ այսքան տառապանք է տեսել, անհրաժեշտ է, որ իր ցավը ճանաչվի ու արժևորվի։ Ճանաչումը նաև ուղերձ է՝ աշխարհին, որ նման արարքները երբեք չպետք է կրկնվեն։

Ցեղասպանության ժխտումը ցավ է պատճառում ողջ հայ ժողովրդին։ Դա նշանակում է մերժել մեր նախնիների հիշատակը, նրանց կորուստը ու մեր ժողովրդի պայքարը։ Այդ իսկ պատճառով մենք կարևորում ենք, որ երկրները ոչ միայն ճանաչեն ցեղասպանությունը, այլ նաև դատապարտեն այն։

Ճանաչումը նաև հույս է ստեղծում արդար ապագայի համար։ Եթե աշխարհը ընդունի պատմական սխալները, հնարավոր կլինի միասին կառուցել մի աշխարհ, որտեղ նման անարդարություններ այլևս տեղի չեն ունենա։ Սա ոչ միայն հայերի, այլ բոլոր ժողովուրդների համար կարևոր ուղերձ է։

Ամփոփելով՝ կարելի է ասել, որ Հայոց ցեղասպանության ճանաչումը շատ ավելի է, քան պարզապես պատմության փաստ ընդունելը։ Դա արդարության վերականգնում է, հարգանքի դրսևորում մեր նախնիների հիշատակի հանդեպ և կարեւոր քայլ խաղաղ ու արդար աշխարհի կառուցման ճանապարհին։

1․ Ի՞նչ է գենը։
a) Բջջի էներգետիկ օրգանոիդը
b) Թաղանթային սպիտակուցի տեսակ
c) Ժառանգական տեղեկատվություն կրող ԴՆԹ-ի հատված
d) ՌՆԹ-ի քայքայման արդյունք

2․Որո՞նք են ԴՆԹ-ի հիմնական ֆունկցիաները բջջում։
a) Էներգիայի առաջացում և պահպանում
b) Սպիտակուցների և էնզիմների սինթեզի կառավարում
c) Բջջի կառուցվածքի ձևավորում
d) Ջրի փոխանակության կարգավորում

3․ Նուկլեինաթթուները քանի՞ տեսակ են լինում։
a) Մեկ
b) Երկու՝ ԴՆԹ և ՌՆԹ
c) Երեք
d) Չորս

4․ Ի՞նչ ֆունկցիա ունի ՌՆԹ-ն։
a) Պահպանում է ժառանգական ինֆորմացիան
b) Կատարում է սպիտակուցային սինթեզը՝ փոխանցելով ինֆորմացիան ԴՆԹ-ից
c) Սպիտակուց է
d) Քայքայում է ԴՆԹ-ն

5․ Որոնք են նուկլեինաթթուների մոնոմերները։
a) Ամինաթթուներ
b) Շաքարներ
c) Նուկլեոտիդներ
d) Ֆոսֆոլիպիդներ

6․Նշիր տարբերությունը ԴՆԹ-ի և ՌՆԹ-ի միջև։
a) ԴՆԹ-ն միաշղթա է, ՌՆԹ-ն՝ երկշղթա
b) ԴՆԹ-ն պարունակում է դեզօքսիռիբոզա, իսկ ՌՆԹ-ն՝ ռիբոզա
c) ԴՆԹ-ն պարունակում է ուրացիլ, ՌՆԹ-ն՝ թիմին
d) Երկուսն էլ նույնն են կառուցվածքով

1. Ինչ է իրենից ներկայացնում գենետիկական կոդը:

Գենետիկական կոդը նշանակում է այն կանոնները, որոնցով ԴՆԹ-ում գրած տեղեկությունը օգտագործվում է սպիտակուց ստեղծելու համար։

2. Ներկայացնել գենետիկակակն կոդի նախագիծը:
Չեմ կատարել

3. Ներկայացնել սպիտակուցի կառուցվածքը և բնափոխումը:
Սպիտակուցը շղթա է, բաղկացած ամինաթթուներից։ Այն կարող է ծալվել ու խճճվել։ Բնափոխումը ձևի կորուստն է, երբ սպիտակուցը այլևս չի աշխատում։

4. Ածխաջրեր, լիպիդներ, ճարպեր նրանց կառուցվածքը և գործառույթը:

Ածխաջրերը՝ պարզ շաքարներ, էներգիայի աղբյուր են։
Լիպիդները՝ ճարպանման նյութեր, էներգիա պահում են և պաշտպանություն են տալիս։
Ճարպերը՝ լիպիդների տեսակ, պահպանում են էներգիա և օգնում ջերմությունը պահել։

5. Ֆլեշմոբ
Ֆլեշմոբ

6. Ներկայացնել սեպտեմբեր ամսվա բլոգային աշխատանքները:
Կենդանի օրգանիզմի բաղադրություն, օրգանական, անօրգանական նյութեր, հիդրոֆիլ և հիդրոֆոբ նյութեր

Ֆլեշմոբ

Ածխաջրեր, սպիտակուցներ, ճարպեր

Պատասխանել հարցերին

1.Ի՞նչ գործոնների ազդեցությամբ է ձևավորվել մեր հանրապետության ներկայիս մակերևույթը։

Ամենասկզբում այն եղել է ծովի հատակ որից հետո ծովի հատակը բարձրացել է վերածվել ցամաքի, որից հետո նորից ծածկվել է ծովով ապա դարձել ցամաք: Այդ գործողությունները ուղեկցվել են հրաբխով: Նաև այդ գործողությունների ընթացքում երկրակեղևի վրա առաջացել են լեռնային համակարգեր:

2. Ինչո՞վ է բացատրվում մեր տարածքի օգտակար հանածոների բազմազանությունը։

Երկրաբանական պայմանները և ռելիեֆը շատ բազմազան են, այդ պատճառով մենք ունենք տարբեր օգտակար հանածոներ:
3.Նշել մետաղային և ոչ մետաղային օգտակար հանքատեսակների օրինակներ։

Մետաղներից շատ են գունավոր մետաղները՝պղինձ,կապար, ալյումին, ցինկ և այլն: Ոչ մետաղներից շատ են տուֆը,բազալտը, մարմարը, տարբեր կավերը և այլն:

4.Նշել օգտակար հանածոների նշանավոր հանքավայրեր։

Պղնձի խոշոր հանքավայրերն են Ալավերդին և Կապանը, հայտնի են Ագարակի և Քաջարանի հանքավայրերը:  Երկաթի աղբյուր են Աբովյանի, Հրազդանի և Սվարանցի հանքերը: Տուֆինը Արագածի լանջերը, Շիրակը, Մերձերևանյան շրջանները:

1)Գտե՛ք տրված գրաֆիկով ֆունկցիայի որոշման տիրույթը։

(-8;6)

(-5;7)

(-6;6)

(-6;7)

(-7;6)

(-8;8)

(-8;8)

(-6;6)

2)Պարզե՛ք, թե որ կետերում է ֆունկցիան ընդունում A արժեքը.

ա) A = 3 (նկար բ)

9

բ) A = 10 (նկար գ)

չունի

գ) A = 5 (նկար ե)

5,5

դ) A = -3 (նկար ե)
5

ե) A = 0 (նկար է)

0

զ) A = -3 (նկար ը)

3,5

3)Գտե՛ք առաջադրանք 1-ում տրված գրաֆիկով նկարագրվող ֆունկցիայի արժեքների տիրույթը։

(-6;6)

(1;8)

(-3;9)

(-6;4)

(-6;6)

(-8;8)

(-4;4)

(-1;5)

4)Օրվա ընթացքում գրանցեցին ջերմաչափի ցուցմունքները։ Հետևյալ գրաֆիկը նկարագրում է ջերմաչափի ցուցմունքները։

ա) Օրվա ո՞ր ընթացքի ցուցմունքներն են գրանցված։

ժամը 14:00-ից 18:00
բ) Գտե՛ք ֆունկցիայի արժեքների տիրույթը։

(20;26)

գ) Ի՞նչն է ցույց տալիս ֆունկցիայի որոշման տիրույթը։

ժամը 14:00-ից 18:00
դ) Օրվա ո՞ր ժամերին է ջերմաստիճանի ցուցմունքը եղել 21° C:

14:30
5)Գտե՛ք առաջադրանք 1-ում տրված գրաֆիկով նկարագրվող ֆունկցիայի զրոները։

6)Քանի՞ պարզ թիվ կա (7; 19] միջակայքում։

4

7)Քանի՞ պարզ թիվ կա [17; 29] միջակայքում։

4

8)Քանի՞ պարզ թիվ կա (0; 19) միջակայքում։

7

9)Քանի՞ պարզ թիվ կա (56; 71] միջակայքում։

4

71-56=15

§6. ԷԼԵԿՏՐԱԿԱՆ ՀՈՍԱՆՔ

§7. ԷԼԵԿՏՐԱԿԱՆ ՀՈՍԱՆՔԻ ԱՂԲՅՈՒՐՆԵՐԸ: ԷԼԵԿՏՐԱԿԱՆ ՇՂԹԱ ԵՎ ԴՐԱ ԲԱՂԿԱՑՈՒՑԻՉ ՄԱՍԵՐԸ

Ամփոփում

1. Լիցքավորված մասնիկների ուղղորդված (կարգավորված) շարժումն անվա նում են էլեկտրական հոսանք:

2. Հոսանքի գոյության համար անհրաժեշտ է ազատ լիցքակիրների և էլեկտրա-կան դաշտի առկայություն:

3. Մետաղներում էլեկտրական հոսանքը պայմանավորված է ազատ էլեկտրոննե րի ուղղորդված շարժմամբ:

4. Որպես հոսանքի ուղղություն ընտրել են այն ուղղությունը, որով շարժվում են դրական լիցքավորված մասնիկները:

Հարցեր և առաջադրանքներ

1. Ո՞ր լիցքակիրներն են անվանում ազատ: Որոնք են ազատ լիցքակիրները` ա. մետաղներում, բ. էլեկտրոլիտներում։
ա. մետաղներում

Ազատ լիցքակիրներ են այն մասնիկները, որոնք կարող են հեշտությամբ շարժվել նյութի ներսում։

Մետաղներում՝ ազատ լիցքակիրներն են ազատ էլեկտրոնները։

բ. էլեկտրոլիտներում
Էլեկտրոլիտներում՝ ազատ լիցքակիրներն են դրական և բացասական իոնները։

2. Ի՞նչ է էլեկտրական հոսանքը:
Լիցքավորված մասնիկների ուղղորդված շարժումն է էլեկտրական հոսանքը։

3. Որո՞նք են էլեկտրական հոսանքի գոյության անհրաժեշտ պայմանները:
Հոսանքի համար պետք է՝
Էլեկտրական դաշտ, որը ստիպում է լիցքակիրներին շարժվել։
Ազատ լիցքակիրներ

4. Ինչպե՞ս են որոշում էլեկտրական հոսանքի ուղղությունը:
Ընտրվել է, որ հոսանքի ուղղությունը համընկնի դրական լիցքակիրների շարժման ուղղության հետ։
(Թեև մետաղներում իրականում շարժվում են բացասական՝ էլեկտրոններ։)

Ամփոփում

1. Հոսանքի աղբյուրը սարք է, որի միջոցով ապահովում են չընդհատվող էլեկտ-րական հոսանք:

2. Հոսանքի պարզագույն աղբյուր է գալվանական տարրը, որը քիմիական էներ-գիան փոխակերպում է էլեկտրականի:

3. Կուտակիչը (ակումուլյատոր) հոսանքի բազմակի օգտագործման գալվանա-կան աղբյուր է:

4. Էլեկտրական շղթան այն ուղին է, որով անցնում է էլեկտրական հոսանքը: Այն բաղկացած է հոսանքի աղբյուրից, սպառիչներից, դրանք միացնող հաղորդա լարերից, բանալուց, չափիչ և այլ սարքերից:

Հարցեր և առաջադրանքներ

1. Ի՞նչ է հոսանքի աղբյուրը:
Սարք է, որը ստեղծում և պահպանում է էլեկտրական դաշտը՝ ապահովելով լիցքակիրների շարժումը, այսինքն՝ հոսանք։

2. Ի՞նչ մասերից է կազմված պարզագույն գալվանական տարրը:
Սովորաբար բաղկացած է՝
երկու տարբեր մետաղից էլեկտրոդ

էլեկտրոլիտից (թթու, աղ կամ այլ լուծույթ)

Օրինակ՝ պղինձ, ցինկ, և աղային լուծույթ։

3. Նկարագրե՛ք գալվանական տարրի աշխատանքը, երբ տարրի սեղմակներին հաղորդալարերով միացված է սպառիչ:
Տարրի ներսում տեղի է ունենում քիմիական ռեակցիա, որի հետևանքով՝

անցնում են սպառիչով (օրինակ՝ լամպով) ու հոսանք է անցնում։

առաջանում է էլեկտրական դաշտ,

էլեկտրոնները շարժվում են արտաքին շղթայում,

4. էներգիայի ի՞նչ փոխակերպումներ են տեղի ունենում գալվանական տարրում:
Քիմիական էներգիան — էլեկտրական էներգիայի

5. Ի՞նչ է էլեկտրական կուտակիչը։
Սարք է, որը

• կուտակում է էլեկտրական էներգիա,
• հետո այն տրամադրում է օգտագործման։

Կուտակիչը լիցքավորվում է, հետո կարող է երկար ժամանակ հոսանք տալ (օրինակ՝ լիցքավորվող մարտկոց):

6. Գալվանական տարրերի և կուտակիչների ի՞նչ կիրառություններ գիտեք։
Օրինակներ՝
Խելացի սարքեր, խաղալիքներ
Լամպեր, ժամացույցներ
Հեռախոսներ, նոթբուքեր (կուտակիչներ)
Ավտոմեքենաների մարտկոցներ

7. Ի՞նչ մասերից է բաղկացած պարզագույն էլեկտրական շղթան:
Բաղկացած է՝
Հոսանքի աղբյուր
Սպառիչ (օր.՝ լամպ)
Հաղորդալարեր
Բանալիներ կամ անջատիչ
(Ըստ անհրաժեշտության՝ չափիչ սարքեր)

§ 5. Էլեկտրականության հաղորդիչներ և անհաղորդիչներ՝ մեկուսիչներ: Էլեկտրական դաշտ։

Ամփոփում

1. Ըստ էլեկտրական լիցք հաղորդելու ունակության՝ նյութերը բաժանվում են էլեկտրականության հաղորդիչների և անհաղորդիչների (մեկուսիչների)
2. Հաղորդիչներ են անվանում այն մարմինները, որոնց միջով հաղորդվում է էլեկտրական լիցք։ Մեկուսիչները էլեկտրական լիցք չեն հաղորդում:
3. Լիցքավորված մարմինները հեռավորության վրա փոխազդում են էլեկտրական դաշտի օգնությամբ։ Յուրաքանչյուր լիցքավորված մարմին իր շուրջը ստեղ-ծում է էլեկտրական դաշտ, որով էլ ազդում է այլ լիցքավորված մարմինների վրա:
4. Այն ուժը, որով էլեկտրական դաշտն ազդում է լիցքավորված մարմինների վրա, անվանում են էլեկտրական ուժ:

Հարցեր և առաջադրանքներ
1. Ո՞ր նյութերն են կոչվում էլեկտրականության հաղորդիչներ։
Հաղորդիչներ են այն նյութերը, որոնք կարող են հաղորդել էլեկտրական լիցքը իրենց միջով։
Դրանց մեջ էլեկտրոնները ազատ են և հեշտությամբ շարժվում են։
Օրինակներ՝ մետաղներ (պղինձ, ալյումին), ջուր (սովորական, ոչ մաքուր), մարդու մարմին։
2. Ո՞ր նյութերն են կոչվում մեկուսիչներ:
Մեկուսիչներ են այն նյութերը, որոնք չեն թողնում լիցքը անցնի իրենց միջով։
Նրանց մեջ էլեկտրոնները կապված են և չեն շարժվում ազատ։
Օրինակներ՝ պլաստմասսա, ապակի, չոր օդ, ռետին, փայտ։
3. Բերե՛ք հաղորդիչների և մեկուսիչների օրինակներ:
Հաղորդիչներ՝ պղինձ, ալյումին, ջուր, երկաթ։
Մեկուսիչներ՝ ապակի, ռետին, պլաստմասսա, չոր օդ։
4. Ինչո՞վ են տարբերվում էլեկտրականացված և չէլեկտրականացված մարմինները շրջապատող տարածությունները:
Էլեկտրականացված մարմինը իր շուրջը ստեղծում է էլեկտրական դաշտ, իսկ չէլեկտրականացվածը՝ ոչ։

Դաշտը թույլ է տալիս, որ լիցքավորված մարմինները փոխազդեն հեռավորությունից՝ առանց շփման։
5. Ինչպե՞ս կարելի է հայտնաբերել էլեկտրական դաշտը։
Դաշտը հայտնաբերում են՝ լիցքավորված փորձնական մարմնի վրա նրա ազդեցությամբ։

Եթե այդ մարմնի վրա զգացվում է ուժ, ապա տվյալ տարածքում կա էլեկտրական դաշտ։

Սովորել` Հանրակրթական դպրոցի 9-րդ դասարանի դասագիրք
Հեղինակներ՝ Գագիկ Մելիքյան, Սոս Մաիլյան
«Էդիթ Պրինտ» հրատարակչություն, Երևան 2025  էջ 16-18

§ 3. Ատոմի կառուցվածքը:

§ 4. Մարմինների էլեկտրականացման բացատրությունը:  Լիցքի պահպանման օրենքը

§ 3. Հարցեր և առաջադրանքներ
1. Ի՞նչ կառուցվածք ունի ատոմը` ըստ Ռեզերֆորդի:
Ռեզերֆորդի կարծիքով՝ ատոմը կազմված է փոքր, բայց ծանր միջուկից, որի շուրջը պտտվում են էլեկտրոնները։ Միջուկում են գտնվում պրոտոններն ու նեյտրոնները։ Էլեկտրոնները պտտվում են միջուկի շուրջ՝ պես ինչպես մոլորակները՝ արևի շուրջ։
2. Ինչո՞վ են միմյանցից տարբերվում տարբեր քիմիական տարրերի ատոմները:
Դրանք տարբերվում են միջուկում գտնվող պրոտոնների թվով։
Պրոտոնների թիվը որոշում է ատոմի պարբերական աղյուսակում տեղը և քիմիական հատկությունները։
3. Ի՞նչ մասնիկներ կան միջուկում:
Միջուկում կան՝

Նեյտրոններ (չլիցքավորված մասնիկներ)
Պրոտոններ (դրական լիցք ունեցող մասնիկներ)
4. Ինչպիսի՞ն է ջրածնի, հելիումի, բերիլիումի ատոմների կառուցվածքը:

Տարր	Պրոտոն	Նեյտրոն	Էլեկտրոն
Ջրածին	1	0	1
Հելիում	2	2	2
Բերիլիում	4	5	4

5. Ինչպե՞ս են առաջանում՝ ա. դրական իոնները, բ. բացասական իոնները:
ա. Դրական իոններ
Երբ ատոմը կորցնում է էլեկտրոն(ներ), այն դառնում է դրական լիցքավորված՝ դրական իոն։

բ․ Բացասական իոններ
Երբ ատոմը ստանում է էլեկտրոն(ներ), դառնում է բացասական լիցքավորված՝ բացասական իոն։

§ 4. Հարցեր և առաջադրանքներ
1. Ինչո՞ւ սովորական պայմաններում մարմինը լիցք չունի:
Որովհետև նրա մեջ դրական և բացասական լիցքերը հավասար են, և միմյանց չեղարկում են։
2. Բացատրե՛ք հպված մարմինների էլեկտրականացման երևույթը:
Երբ երկու մարմին հպվում են, նրանց միջեւ էլեկտրոններ են անցնում։ Արդյունքում՝
մյուսը՝ դրական լիցքավորված (կորցրել է էլեկտրոններ)
մեկը դառնում է բացասական լիցքավորված (ստացել է էլեկտրոններ)

3. Ինչո՞ւ շփումով էլեկտրականացնելիս մարմինների վրա առաջանում են բացարձակ արժեքով հավասար, բայց տարանուն լիցքեր:
Քանի որ էլեկտրոնների քանակի փոխանակումը նույնն է, մեկն ստանում է նույնքան բացասական լիցք, որքան մյուսը՝ դրական։ Լիցքերի արժեքները հավասար են, բայց հակառակ նշանով։
4. Ո՞րն է էլեկտրական լիցքի պահպանման օրենքը:

Լիցքը ոչ ստեղծվում է, ոչ էլ կորչում։ Այն միայն փոխանցվում է։
Այլ կերպ ասած՝ մարմինների համակարգում ընդհանուր լիցքը մնում է նույնը։

Սովորել` Հանրակրթական դպրոցի 9-րդ դասարանի դասագիրք
Հեղինակներ՝ Գագիկ Մելիքյան, Սոս Մաիլյան
«Էդիթ Պրինտ» հրատարակչություն, Երևան 2025  էջ 11-15

Լրացուցիչ առաջադրանք` Լուծել խնդիրներ՝ Ա.Մ.Մամյան էջ 7-14

1. Ի՞նչ են օքսիդները։
   ա) Միացություններ, որոնք պարունակում են թթվածին
   բ) Միացություններ, որոնք պարունակում են ջրածին
   գ) Միացություններ, որոնք պարունակում են ազոտ
2. Ո՞ր բաղադրությունը օքսիդ է։
   ա) H₂O
   բ) NaCl
   գ) HCl
3. Ո՞ր տարրն է միշտ մտնում օքսիդների բաղադրության մեջ։
   ա) Ջրածին
   բ) Թթվածին
   գ) Ածխածին
4. Ո՞րն է մետաղական օքսիդ։
   ա) CuO
   բ) SO₂
   գ) CO₂
5. Ո՞րն է ոչ մետաղական օքսիդ։
   ա) Fe₂O₃
   բ) CaO
   գ) SO₃

---

• Բեր երեք օքսիդի օրինակ։

SO3, SO2, H2O

• Ինչ տարբերություն կա մետաղական և ոչ մետաղական օքսիդների միջև։

Մետաղականները կազմված են մետաղներից և թթվածնից իսկ ոչ մետաղականները ոչ մետաղական տարրերից և թթվածնից: Մետաղականները առաջացնում են հիմքեր սիկ ոչ մետաղականները թթուներ

• Ինչ նյութեր են առաջանում, երբ մետաղը միանում է թթվածնին։

մետաղական օքսիդ

• Ինչպես կարելի է ստանալ օքսիդ։

աղերի կամ հիդրօքսիդների քայքայումով, մետղները կամ ոչ մետաղները թթվածնին միացնելով:

• Ինչ է լինում, երբ օքսիդը միանում է ջրին

եթե միանում են ոչ մետաղական տարրեր առաջանում են թթուներ, եթե մետաղական տարրեր առաջանում են հիմքեր